Handleiding
Risico's identificeren
Een goed begrip van risico’s is het fundament van due diligence. In dit hoofdstuk maakt u kennis met verschillende soorten van risico’s voor mens en milieu, en met bestaande tools om deze risico’s te identificeren.
Na dit hoofdstuk:
- Bent u vertrouwd met de belangrijkste risico’s voor mensenrechten en milieu;
- Begrijpt u welke structurele factoren kunnen leiden tot het ontstaan of voortbestaan van deze risico's;
- Begrijpt u de samenhang tussen risico's op het vlak van milieu en mensenrechten;
- Heeft u een eerste inschatting gemaakt van potentiële risico’s in uw toeleveringsketens.
Wat zijn (risico’s voor) mensenrechten?
Mensenrechten zijn basisrechten en -vrijheden waarop elk mens aanspraak kan maken. Ze zijn omschreven in internationale verdragen als de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (1948), en het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (1950). Heel wat risico’s in uw toeleveringsketens hebben te maken met de rechten van werknemers. De rechten van werknemers maken integraal deel uit van de mensenrechten, en worden omschreven in de Verklaring van de Internationale Arbeidsorganisatie (IAO) inzake de Fundamentele Principes en Rechten op het Werk (1988). Daarnaast kunnen, zeker in de fase van grondstoffenontginning, ook de rechten van lokale gemeenschappen in het gedrang komen.
| Courante risico’s | Voorbeelden van sectoren/producten met hoog risico |
|---|---|
| Kinderarbeid | Tropische landbouw (bv. cacao, koffie, thee, zaden en noten, tropisch fruit, rubber, specerijen, tabak, oliepalm, rietsuiker), artisanale mijnbouw (bv. zeldzame metalen, tin, edelstenen, natuursteen), katoen en textiel (bv. kledij, schoenen, tapijten, leder) |
| Gedwongen arbeid | Elektronica/ICT, hernieuwbare energie (bv. zonnepanelen, batterijen), speelgoed, textiel, tropische landbouw, tuinbouw, bosbouw, visserij, katoen en textiel, medische producten (bv. chirurgisch materiaal, latex handschoenen), pornografisch materiaal |
| Veiligheid en gezondheid op het werk | Elektronica/ICT, mijnbouw, zware industrie, landbouw, visserij, bouw, transport (bv. pakjesbezorgers), voedingsindustrie (bv. slachthuizen). |
| Vrijheid van vereniging | Elektronica/ICT, plantagelandbouw, mijnbouw, scheepvaart, logistieke sector (bv. order-pickers) |
| Leefbaar loon | Sectoren met een hoog aandeel aan laaggeschoolde arbeid: tuinbouw, assemblage, magazijnwerk, call centers, tropische landbouw, … |
| Discriminatie (bv. op basis van gender, etnische achtergrond, religie, ...) | Alle sectoren. |
| Rechten van lokale gemeenschappen | Grootschalige landbouw (bv. veeteelt, soja, palmolie), mijnbouw, bosbouw |
Wat zijn milieurisico’s?
In de context van deze handleiding wordt een milieurisico begrepen als een mogelijke negatieve impact op het milieu, die veroorzaakt wordt door activiteiten doorheen uw toeleveringsketen. De bescherming van het milieu en het klimaat is verankerd in verschillende internationale conventies en verdragen. In tegenstelling tot mensenrechten, hebben vele van deze verdragen een specifieke focus op één of meerdere milieu-uitdagingen. Belangrijke voorbeelden zijn de Baselconvenctie van 1989 (transport en beheer van gevaarlijke afvalstoffen), de Rio-verklaring van 1992 (biodiversiteit), en het Parijsakkoord van 2015 (klimaatverandering).
| Courante risico’s | Voorbeelden van sectoren/producten met hoog risico |
|---|---|
| Luchtkwaliteit | Transport, bouw, energie, mijnbouw, veeteelt, chemische industrie, winning fossiele brandstoffen |
| Waterkwaliteit en -beschikbaarheid | Landbouw, mijnbouw, chemische industrie, visserij, textiel, winning van fossiele brandstoffen, bouwsector |
| Bodemkwaliteit | Transport, bouw, energie, mijnbouw, veeteelt, chemische industrie, winning fossiele brandstoffen, landbouw (voedselproductie) |
| Biodiversiteit | Landbouw, visserij, bosbouw, mijnbouw, bouw, windturbines, landbouw |
| Afvalstromen | Afvalverwerking, technologiesector (e-waste), chemische industrie, metalen (met name batterijen), textiel, plastic |
| Broeikasgassen | Alle sectoren, met uitgesproken risico’s in transport en landbouw. |
Wat is de relatie tussen mensenrechten en milieu?
Het debat over due diligence was lange tijd eenzijdig gefocust op mensenrechten. Mensenrechten zijn echter onlosmakelijk verbonden met milieu. Zonder toegang tot schone lucht en water komt de basis van het menselijk leven in het gedrang. Omgekeerd kan een schone leefomgeving slechts gegarandeerd worden indien de mensenrechten gerespecteerd worden. Zo is het voortbestaan van de illegale houtkap en illegale mijnbouw in landen als Congo of Brazilië deels te wijten aan een gebrek aan alternatieve bronnen van inkomsten voor de lokale bevolking. Omwille van deze redenen omvat de voorgestelde EU-richtlijn inzake due diligence verplichtingen op het vlak van mensenrechten én milieu. In 2021 stemde de VN-mensenrechtenraad tevens een resolutie die het recht op een schone, gezonde, en duurzame leefomgeving erkent als mensenrecht.
Acties om het milieu te beschermen hebben niet altijd een positieve impact op mensenrechten, en vice versa. Zeker op korte termijn zijn compromissen vaak onvermijdelijk. Als bedrijf is het belangrijk om je bewust te zijn van de compromissen die je sluit, om er transparant over te communiceren, en om negatieve ‘trade-offs’ zo goed als mogelijk te vermijden.
Wat zijn mogelijke structurele oorzaken van risico’s voor mens en milieu?
Om risico’s ten gronde te begrijpen is het belangrijk om stil te staan bij hun mogelijke grondoorzaken. Deze grondoorzaken kunnen gerelateerd zijn aan kenmerken van het productieproces of van de waardeketen, aan de geografische locatie, of aan de manier waarop uzelf en uw leveranciers omgaan met risico's.
| Productieproces en waardeketen |
|---|
|
Productieproces: betrokkenheid van kwetsbare werknemers (bv. ongeschoolde, informele, seizoensgebonden, vrouwelijke, jonge werknemers); energie-intensiteit; gebruik van giftige stoffen; waterverbruik; gebruik van grondstoffen met een hoog risico op mensenrechtenschendingen, … Kenmerken van toeleveringsketen: lange en complexe ketens; aan-/afwezigheid van duurzaamheidsinitiatieven; mate van concentratie in de markt; … |
| Geografische en politieke context |
|
Bestuur: politieke (in)stabiliteit; risico op gewapend conflict; democratisch bestuur; risico’s op corruptie; goedkeuring van internationale conventies, sterkte van arbeidswetgeving; … Economie: armoede; ongelijkheid; werkloosheid; … Natuurlijke context: kwetsbaarheid voor klimaatverandering en extreme weerfenomenen, kwetsbare ecosystemen, droogte, … |
| Beleid en processen van eigen bedrijf / leverancier |
|
Eigen aankoopbeleid: te hoge tijds- en/of prijsdruk op leveranciers; extreme flexibiliteit; … Bedrijfscultuur: waarden van het bedrijf, traditie van sociaal overleg, bestaan van controle- en rapporteringsmechanismen Bestaande capaciteit en expertise bij eigen bedrijf en bij leveranciers om risico’s te herkennen en aan te pakken. |
Basisanalyse (MUST-HAVE)
In uw excel-document kan u op de sheet 'Productanalyse' instructies terugvinden om een verkennende risicoanalyse uit te voeren op een aantal van uw producten. Eens u deze analyse heeft uitgevoerd, dient u de resultaten te synthetiseren en te rapporteren in uw word-template ('due diligence strategie'). Bedrijven uit de voedingsindustrie en de technologische industrie kunnen bijkomend gebruik maken van de sectorspecifieke richtlijn die aan de start van deze handleiding ('Basics') gedownload kan worden.
Meer diepgaande analyse (NICE-TO-HAVE)
Om in een latere fase meer effectieve maatregelen te kunnen nemen om risico's te beperken, zou u kunnen besluiten om een meer diepgaande risicoanalyse uit te voeren van één of meerdere toeleveringsketens (bijvoorbeeld de pilootketens die u in een volgende stap zult identificeren). Idealiter combineert u bij zulk een analyse 'desk research' met consultaties met relevante stakeholders (bv. andere bedrijven, NGO's, vakbonden, lokale gemeenschappen, overheden, of onderzoekers). Op de sheet 'Tools' van uw excel-bestand kan u ook een lijst vinden met relevante bronnen en websites die u in staat stellen om een meer gedetailleerd begrip te krijgen van risico's die gelieerd zijn met een specifiek product of sector.